تیر (ماه)تیر، نام چهارمین ماه سال در تقویمهای مختلف ایرانی از جمله تقویم فعلی، نیز نام سیزدهمین روز هر ماه در پاره‌ای از دیگر تقویمهای رایج ایران می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تیر در بعض منابع ۳ - روشنترین ستاره آسمان ۴ - پیشینه تقویم ماهها ۵ - روز شمار زردشتی ۶ - گاه شماری یزدگردی ۷ - وجه تمایز ماهها ایرانی با سایرین ۸ - گاه شماری در دوره ساسانی ۹ - مراسمات در تیر ماه ۱۰ - رسم تیرگان در مازندران ۱۱ - احکام نجوم تیرماه ۱۲ - گاه شماری رسمی در ایران ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - واژه تیراین واژه از واژه اوستایی taria §tis مشتق شده [۱]
جهانگیر اوشیدری، دانشنامه مزدیسنا: واژه نامه توضیحی آئین زرتشت، ذیل «تیشتر».
و برای آن حالتهای ریشه شناختی و نیز معانی متعددی فرض شده است [۲]
پانائینو، ص ۳۴.
تلفظ واژه تیر در زبان پهلوی [۳]
دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ج۱، ص۱۴۷، ترجمه مهشید میرفخرایی.
و برخی دیگر از زبانهای ایرانی میانه [۴]
پانائینو، ص۳۴.
همان صورت امروزین آن است. ۲ - تیر در بعض منابعدر بعضی منابع اسلامی [۵]
ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، ج۱، ص۲۲۱.
تیر همان سیاره عطارد دانسته شده است. فرض یکی بودن تیشتر و عطارد بویژه با افسانه‌هایی که ابوریحان بیرونی [۶]
ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، ج۱، ص۲۲۱.
درباره یکی بودن تیر و عطارد ذکر کرده است، تقویت می‌شود؛ اما مشخصات نجومی تیشتر که در نوشته‌های پهلوی به عنوان درخشانترین ستاره‌ای که در ایران مشاهده می‌شده [۷]
خارگات، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۱۹.
[۸]
خارگات، ج۱، ص۱۴۲.
[۹]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۳۱، یادداشت ۳۴.
از آن یاد شده است، با عطارد تطبیق نمی‌کند. [۱۰]
خارگات، ج۱، ص۱۱۹.
۳ - روشنترین ستاره آسمانبسیاری از پژوهشگران، تیشتر را روشنترین ستاره آسمان، یعنی شِعرای یمانی دانسته‌اند. [۱۱]
آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ج۱، ص۵۰ ـ۵۱، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی.
[۱۲]
حسن تقی زاده، گاهشماری در ایران قدیم، ج۱، ص۶۶، پانویس ۱۲۲.
[۱۳]
خارگات، ج۱، ص۱۱۶ـ ۱۲۶.
از دیگر سو، افرادی چون پورداود [۱۴]
اوستا، یشت ها، ج۱، ص۳۵، گزارش پورداود.
و مکنزی [۱۵]
دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ج۱، ص۱۴۷، ترجمه مهشید میرفخرایی.
اصولاً مخالف یکی دانستن تیر با تیشتر بوده‌اند. اگرچه امروزه تیر به عنوان یکی از اسامی عطارد به کار می‌رود (عطارد)، اما درباره درستی اطلاق نام تیر به این سیاره، یا به شعرای یمانی نمی‌توان بصراحت اظهار نظر کرد. ۴ - پیشینه تقویم ماههاقدیمترین اشاره به نام ماههای ایرانی و نام روزهای ماه، گذشته از اوستا و متون پهلوی که از یک سو تاریخ دقیق نگارش آنها روشن نیست و از سوی دیگر از الحاقات مصون نبوده‌اند [۱۶]
بندهش، مقدمه انکلساریا، ص ۲۸ـ۳۰.
[۱۷]
بندهش، بهمن یشت، شایست لاشایست، ج ۵، بخش ۱، مقدمه وِست، ص ۲۸ـ۲۹.
به عنوان دو رکن از چهار رکن تاریخ گذاری (تقویم)، بر روی سفال شکسته‌های خُمخانه شاهی در شهر نَسا متعلق به اوایل دوره اشکانیان آمده است [۱۸]
دیاکونوف و لیوشیتس، ص ۳۷.
بر روی پوستنبشته شماره سه اورامان نیز که متعلق به همان دوره اما متأخرتر از اسناد شهر نساست، بنا بر قرائت کاولی [۱۹]
کاولی، ص ۱۴۸.
و سایس [۲۰]
سایس، ص ۲۰۳.
و اونوالا [۲۱]
اونوالا، ص ۱۳۷.
نام ماه اورتات (هئوروتات/ خرداد) ضبط شده است که حاکی از رواج نامهای ایرانی ماهها و روزها ــ و احتمالاً تیر ــ در دوره اشکانیان است. در بندهش [۲۲]
بندهش، فرگرد ۲۵.
[۲۳]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۷۴.
تیر چهارمین ماه سال و نخستین ماه فصل تابستان ذکر شده است. ۵ - روز شمار زردشتیرواج دو گونه گاه شماری زردشتی (یکی بدون اِعمال کبیسه در سال و دیگری با اعمال کبیسه یک ماهه در هر ۱۲۰ سال برای بازگرداندن فصول به موضع واقعی آنها) در دوره تاریخی طولانی در ایران پیش از اسلام، باعث بروز تشتت در ثبت موضع ماه تیر در بسیاری از متون متعلق به ایران پیش از اسلام و نیز آثار مورخان اسلامی شده است. در دوره اشکانی مقارن با سومین دوره اعمال کبیسه یک ماهه در ۱۲۰ سال (از ۱۳۷ تا ۱۸ پیش از مبدأ گاه شماری مسیحی) اردیبهشت در تقویم زردشتی وَهیژَکی (کبیسه دار) با ماه تیر در تقویم عرفی (بدون کبیسه) مقارن بوده است. [۲۴]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۶.
[۲۵]
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، جدول۷.
در ۴۶۱ میلادی برای جلوگیری از عدم اعمال یک ماه کبیسه در سالهای پس از آن، دو ماه یکجا ــ یک ماه در موعد مقرر و یک ماه برای اعمال کبیسه در ۱۲۰ سال بعد ــ در گاه شماری وهیژکی، کبیسه اعمال شده است. [۲۶]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ج۱، ص۱۸۹ـ ۱۹۱.
پس از این اِعمال کبیسه، تیر در گاه شماری وهیژکی با اسفند درگاه شماری عرفی مقارن بوده و نوروز، نخستین روز فروردین، درگاه شماری و هیژکی مقارن با یکم آذر در گاه شماری عرفی بوده است. [۲۷]
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، جدول۷.
این، همان موضع ماههای گاه شماری وهیژکی است که در بندهش [۲۸]
بندهش، فرگرد ۲، فصل ۲۵.
[۲۹]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۷۴.
و دینکرد [۳۰]
دینکرد، فصل ۴۱۹، بند ۹.
و بسیاری از آثار منجمان و مورخان اسلامی، [۳۱]
ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، ج۱، ص۱۴ـ ۱۵.
برای موضع فصلی ماههای ایرانی نقل شده است. ۶ - گاه شماری یزدگردیبا ورود اسلام به ایران گاه شماری جدیدی با عنوان گاه شماری یزدگردی وضع گردید. نخستین روز (مبدأ) این گاه شماری مطابق با ۱۶ ژوئن ۶۳۲ پس از مبدأ گاه شماری مسیحی و ۱۷۱ سال پس از برقراری دو ماه کبیسه (کبیسه مضاعف) نخستین روز گاه شماری یزدگردی مقارن با ۲۶ خرداد ماه بنا به گاه شماری امروزی ایران و بنابراین، نخستین روز تیرماه یزدگردی مقارن با ۱۴ سپتامبر و ۲۴ شهریور ماه در گاه شماری امروزی ایران، در آستانه فصل پاییز قرار داشته است. به علت این تقارن، به رغم آن‌که در برخی از منابع تیر را نخستین ماه تابستان دانسته‌اند، بعضی منجمان، مورخان و شعرای ایرانی تا قرن پنجم از تیر به عنوان ماه پاییزی نیز یاد کرده‌اند. [۳۲]
محمدبن ایوب طبری، زیج مفرد، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش (۱۰) Browne O۱، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی، گ ۴ پ.
[۳۳]
دهخدا، ذیل مادّه تیر.
[۳۴]
محمود روح الامینی، آیین‌ها و جشن های کهن در ایران امروز: نگرش و پژوهشی مردم شناختی، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸.
۷ - وجه تمایز ماهها ایرانی با سایرینبا اصلاح گاه شماری در ۴۷۱ و ایجاد گاه شماری جلالی (تقویم)، به علت حذف هجده روز از فروردین یزدگردی برای برابر شدن اول فروردین با نوروز و تحویل آفتاب به برج حمل [۳۵]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ج۱، ص۳۰۴.
و ضرورت ایجاد تمایز بین ماههای نو پدید با ماههای وهیژکی و سایر ماهها در گاه شماریهای رایج در ایران، پس از حذف این هجده روز، نامهای جدیدی برای ماههای سال و نیز روزهای ماه وضع گردید [۳۶]
محمدبن ابی عبدالله سنجر کمالی، زیج اشرفی، گ ۴ پ. sp.
[۳۷]
محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، سی فصل در معرفت تقویم، فصل ۶.
[۳۸]
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، جدول ۱۴.
[۳۹]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، جدول ۱۵.
و ماه تیر را روزافزون و سیزدهمین روز آن را تیغ زن نامیدند. ۸ - گاه شماری در دوره ساسانیدر گاه شماری رایج در ایران در دوره ساسانی (گاه شماری زردشتی) هم زمان شدن نام ماه با نام روز ماه [۴۰]
محمود روح الامینی، آیین‌ها و جشن های کهن در ایران امروز: نگرش و پژوهشی مردم شناختی، ج۱، ص۲۲.
مقدّس شمرده می‌شد و برابر همین تقارن، در ماه تیر، جشن مهم تیرگان برپا می‌شد. [۴۱]
اردشیر آذرگشسب، آئین برگزاری جشنهای ایران باستان، ج۱، ص۱۵.
این روز را با نیایش تیشتر، آورنده آب، [۴۲]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۳۱.
[۴۳]
عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران: کشمکش با قدرتها، ج۱، ص۲۶.
پاشیدن آب به یکدیگر و پذیرایی با میوه و آجیل و گندم پخته و میوه کال و تقدیم هدایا جشن می‌گرفتند. [۴۴]
ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، ج۱، ص۲۲۰.
۹ - مراسمات در تیر ماهبعضی از مراسم تیرگان، مانند به باد دادن ریسمان نازکی از ابریشم هفت رنگ یا بستن نوارهای نازک بر مچ دست و پا، تا بیست ودوم ماه به طول می‌انجامید. [۴۵]
اردشیر آذرگشسب، آئین برگزاری جشنهای ایران باستان، ج۱، ص۱۵.
[۴۶]
محمود روح الامینی، آیین‌ها و جشن های کهن در ایران امروز: نگرش و پژوهشی مردم شناختی، ج۱، ص۱۱۴.
از یازدهم تا پانزدهم تیر مصادف با روزهای جشن دومین گاهنبار است [۴۷]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۱۶.
که به اعتقاد زردشتیان خداوند در این گاه آب را آفریده است. [۴۸]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۱۶.
[۴۹]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ج۱، ص۲۳۱.
افسانه های فراوانی در باره دلیل برگزاری تیرگان در آثار قدما آمده است [۵۰]
عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۵۱۸.
[۵۱]
ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
[۵۲]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۳۱ـ ۳۳.
که در همه آنها آب و زمین دو موضوع اصلی هستند، اما به تقارن تیرگان با روزهای جشن دومین گاهنبار و جشن آفرینش آب کمتر توجه شده است. [۵۳]
ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، ج۱، ص۲۲۰.
[۵۴]
مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر، باب پانزدهم.
اگر چه مراسم آب بازی و غسل و اعتقاد به جنگ تیشتر با اپوش، دیو خشکسالی، [۵۵]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۶۳، یادداشت ۳۲.
[۵۶]
جان راسل هینلز، شناخت اساطیر ایران، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی.
با افسانه کیخسرو و بیژن و کم آبی و سپس بارانی که هر قطره آن به بزرگی تشتی بود [۵۷]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۷۴.
[۵۸]
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج۱، ص۸۳.
[۵۹]
عصمت عرب گلپایگانی، اساطیر ایران باستان: جنگی از اسطوره‌ها و اعتقادات در ایران باستان، ج۱، ص۶۸.
ارتباط داده شده است، ولی با جشن پایان خلقت آب در پایان گاهنبار دوم سازگارتر است. ۱۰ - رسم تیرگان در مازندرانامروزه در مازندران تیرگان در شب سیزدهم تیر و سپس در روز سیزدهم تیر در گاه شماری محلی به نام نوروز طبری [۶۰]
هاشم بن نورالدین، کتاب خلاصه هاشمی، ج۱، ص۸۸.
جشن گرفته می‌شود و تیر در گاه شماری محلی آن‌جا مقارن با آبان در گاه شماری رسمی ایران است. این همان تفاوتی است که پس از اِعمال کبیسه مضاعف در ۴۶۱ و سپس در ۶۳۲ میلادی (مبدأ گاه شماری یزدگردی) به وجود آمده است. [۶۱]
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، ج۱، ص۱۸۹.
[۶۲]
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، جدول ۸.
[۶۳]
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، جدول ۹.
۱۱ - احکام نجوم تیرماهدر احکام نجوم، تیر ماه (مقارن با برج سرطان یا خرچنگ) از جمله برجهای شمالی، آبی، مادّه و شبی (در مقابل روزی؛ [۶۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، ج۱، ص۳۱۷ـ ۳۱۸.
[۶۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، ج۱، ص۴۱۸ـ۴۲۰.
و همچنین مستقیم الطلوع (در مقابل معوج الطلوع) بر شمرده می‌شد، کدخدای این برج به روز، زهره و به شب، مریخ و ماه شریک این دو است اما ستاره شناسان در این مورد اتفاق نظر ندارند. [۶۶]
مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر، باب پانزدهم.
۱۲ - گاه شماری رسمی در ایراندر گاه شماری هجری شمسی، که از ۱۳۰۴ ش در ایران گاه شماری رسمی شده است (تقویم)، تیر چهارمین ماه سال و طول آن ۳۱ روز تعیین گردیده است. در این گاه شماری، با به کار بردن قاعده‌ای که دست اندرکاران اصلاح گاه شماری در دوران ملکشاه سلجوقی (۴۶۵ـ ۴۸۵) تدوین نمودند، [۶۷]
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، ج۱، ص۲۹۷ـ۳۱۷.
موضع تیر به عنوان نخستین ماه تابستان و مقارن توقف خورشید در برج سرطان تثبیت شده است [۶۸]
نصیرالدین طوسی، گ ۱۵ ر.
[۶۹]
عبدالعلی بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدید سلطانی، گ ۲۳ ر.
۱۳ - فهرست منابع(۱) اردشیر آذرگشسب، آئین برگزاری جشنهای ایران باستان، تهران (۱۳۴۹ ش). (۲) ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳. (۳) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۴) اوستا، یشت ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره وشی، تهران ۱۳۵۶ ش. (۵) جهانگیر اوشیدری، دانشنامه مزدیسنا: واژه نامه توضیحی آئین زرتشت، تهران ۱۳۷۱ ش. (۶) مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش. (۷) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدید سلطانی، نسخه خطی کتابخانه دیوان هند، ش ۲۲۳۷. (۸) حسن تقی زاده، گاهشماری در ایران قدیم، تهران ۱۳۱۶ ش. (۹) دهخدا. (۱۰) محمود روح الامینی، آیین‌ها و جشن های کهن در ایران امروز: نگرش و پژوهشی مردم شناختی، تهران ۱۳۷۶ ش. (۱۱) عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران: کشمکش با قدرتها، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ ش. (۱۲) محمدبن ابی عبدالله سنجر کمالی، زیج اشرفی، نسخه خطی کتابخانه ملی پاریس، ش ۱۴۸۸ sp. (۱۳) محمدبن ایوب طبری، زیج مفرد، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش (۱۰) Browne O۱، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی. (۱۴) رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۵) عصمت عرب گلپایگانی، اساطیر ایران باستان: جنگی از اسطوره‌ها و اعتقادات در ایران باستان، تهران ۱۳۷۶ ش. (۱۶) آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ ش. (۱۷) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۸) مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی (بی جا) ۱۲۷۶. (۱۹) مسعودی. (۲۰) دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران ۱۳۷۳ ش. (۲۱) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، زیج ایلخانی، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش Browne O۲ (۷)، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی. (۲۲) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، سی فصل در معرفت تقویم، چاپ سنگی تهران ۱۳۳۰. (۲۳) هاشم بن نورالدین، کتاب خلاصه هاشمی، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۳. (۲۴) جان راسل هینلز، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران ۱۳۶۸ ش. (۲۵) Bundahishn، Bahman Yasht، Shayast la Shayast، tr W West، ed Max Mدller، in The Sacred books of the East، Vol۵، Pt۱، Oxford ۱۸۸۵. (۲۶) Bundahishn= Zand- a ¦ka ¦s ¦h: Iranian or Greater Bundahis §n، ed and tr B T Anklesaria، Bombay ۱۹۵۶. (۲۷) A Cowley، "The Pahlavi document from Avroman"، Journal of the Royal Asiatic Society، (۱۹۱۹). (۲۸) De ¦nkard، tr and ed D M Madan، Bombay ۱۹۱۱. (۲۹) I M Dyakonov and V A Livshits، "Parfyanskoe Tsarskoe khozyaisstvo v Nise" (مخزن شاهی پارتها در نسا)، Vestnik drevney istorii، vol ۷۲ (۱۹۶۰). (۳۰) M P Khareghat، "The identity of some heavenly bodies mentioned in the old Iranian writings"، in Sir Jamsetjee Jejeebhoy madressa jubilee memorial volume، ed JJ Modi، Bombay ۱۹۱۴. (۳۱) Antonio Panaino، Tis §trya، pt۲: The Iranian myth of the star Sirius، Rome ۱۹۹۵. (۳۲) AH Sayce، "Two notes on Hellenic Asia"، Journal of Hellenic studies، vol۳۹ (۱۹۱۹). (۳۳) J M Unvala، "On the three parchments from Avroman in Kurdistan"، Bulletin of the school of Oriental and African studies، vol ۱ (۱۹۱۸-۱۹۲۰). ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تیرماه»، شماره۴۱۴۹. |